Gevvam, Stalin’le konuşmaya devam ederek hatırlattı ki, Stalin 1921-ci yıl Anlaşmanın 6-cı bendine istinat ediyor. Fakat, hemin bentte İran tarafından değil, üçüncü devlet tarafından tahtitlerden söz ediliyordu. Onun ülkesi Sovyet Cumhuriyetini tahtit etmiyor ve ede de bilmez. Gevvam Ordunun çıkarılmasını talep ediyor. Ve “Eğer Sovyet Cumhuriyeti için hansısa tehlike yaranmış olsa, o zaman Sovet Ordusu yeniden İran’a gele bilir”, Gevvam ekledi.
Gevvam es-Seltene’nin Stalin və Molotov’la söhpetleriyle ilğili Arşivlerin açılmasından sonra belli oluyor ki, onların arasında fevkalade önemli bir konu – İran’da monarşinin kaldırılması konusu da muzakere edilmiştir. Hatta Gevvam’ın Başçılık etdiği Cumhuriyet rejimine Sovyet Cumhuriyetleri tarafından yapılacak destekler de gündemde seslenmiş oldu. Stalin, yeni İran Cumhuriyetine üst düzeyde destek veriyor ve düşüncelerini konuşmalarda karşı tarafa açıkca beyan edilmiştir. Fakat, Gevvam bu yaklaşıma gitmedi ve Sovyet Ordusu’nun İran topraklarından mümkünse bir an evvel çıkarılması zaruretini ısrarla vurguladı.
Molotov, Stalin için Gəvvam’la yapmış olduğu konuşmalar hakkında büyük bir yazılı hesapat hazırladı ve burada gösterdi ki, Gevvam, daha önce Stalin’le ettiği söhpette de konuya dokunulmuştur. Ve İran’da monarşi rejiminin değiştirilmesi ideasından imtina etti. Yazılı metni okuduktan sonra, Stalin, derkenar yerine metnin yukarı köşesinde tek kelime yazdı – “Eclaf!”(Şerefsiz) və bu yaklaşımıyla Stalin’in umutlarını tümüyle yok ediyor. İran Başbakanı’ndan yana yaşadığı hayaller, tüm unutları topyekun yok etmiş oldu…
Yeni bir sürpriz daha yaşandı… Belli oldu ki, Stalin’in talimatı ile İran resmilerinin Moskova’dan gitmelerine izin verilmiyor. Sovyet resmileri iddiya ettiler ki, İran Devlet adamları kötü hava durumu nedeniyle uça bilmezler. Faktiki olarak İran Devlet adamları – “Halklar Babası”nın girovuna çevrildiler. Ne maksatla geri dönüşün üç haftaya dek uzatıldığına anlam veremediler. Gevvam’ın, bütün Sovet Ordusu’nun 2 Marta’dek İran’dan çıkarılması cehti uğurla sonuçlanmadı. Martın 2-de o hala da Moskva’da, Sovyet Ordusu ise hala da İran’daydı. Tam bu sırada, Bakü’den, İran limanı Benderşaha doğru Harbi Gemilerin yola düşmesi hakkında resmi bilgiler yayıldı.
Martın 5-de Gəvvam, Molotova bununla ilğili Resmi Nota verdi. Sovyet Ordusu’nun İran’ın Kuzeyi’nde – Gilanda faallaşmasından narahatlık ifade edildi. Aynı gün gün İran’ın Vaşinkton’daki Səfiri, Hüseyin Ala, Gevvam’a Resmi bilgiyi ulaştırdı ve ABD yönetiminin – Sovet Ordusu’nun İran’dan çıxarılmasını desteklediklerini bildirdiler.
MOSKOVA, İRAN’I RESMEN İŞGAL EDECEKTİ
Moskova’daki konuşmalar genelde başarısız oldu: hiç bir konuda heyetler ümumi razılığa gelemediler. Gevvam es-Saltana, Sovet Cumhuriyeti’nin bizzat desteği sayesinde iktidara gelmiş İran’ın yeni Başbakanı, vatanlarına eliboş dönmeye macbur oldular.
Fakat İran’a dönmeden önce, sonuncu günde yani bir umut kığılcımı parladı ve Gevvam’ı bizzat Stalin umutlandırdı. Son gün İran resmilerinin şerefine veda ziyafeti verildi. Yemekte – şahsen Stalinin kendisi, Molotov, hiyleğer Mikoyan ve diğer Sovyet resmileri iştirak ettiler. Yemekte Gevvam, Stalin’le şahsi söhpetinde kendisine, Molotov’la olan resmi konuşmaların sonuç vermediğinden taassüf ettiğini bildirdi. Stalin, gülümsedi ve şöyle cevap verdi:
-Şimdi sen benim durumumu iyi anlıyorsun. Beni çok sert insan hesap ediyorlar, fakat Molotov bizim ekipte çok sert adam olduğu biliniyordur. Elbette ki ben, sizin aranızda vasıtacı olmağa çalışacağım. Ve inanıyorum ki, Tahran’a yeniden geldiğimde size bir kaç mutlu haber de getureceğim.
Ertesi gün Gevvam, yeni konuşmalar da dahil, Sovyet-İran Anlaşması yeniden imzalandı.
2 mart 1946-cı yilda Uluslararası İlişkiler tarihinde önemli olan hadise baş verdi. Sovyet Cumhuriyetinin Uluslararası Taahütlere uygun olarak kendi Silahlı Kuvvetlerini İran’dan çıkarılacağı gün SİTA Beyan edtt ki, SSCİ Ordusu yalnız İran’ın Kuzey-Güney İllerinden – Meşhad, Şahrud ve Semnan’dan çıkarılacak, amma diğer reyonlarda ise Ordu hisseleri “durumun tam aydınlaşmasına dek” İran’da kalacaktır. Bu Beyanat dünyada olumsuz etki uyandırmış oldu. ABD Devlet katipi, Cumhurbaşkanı Trumen’in talimatıyla SSCİ’e resmi Nota göndermiş oldu.
Büyük Britaniya’nın Eks Başbakanı, U. Çörçill 5 Marttaki konuşmasında, konu ile ilgili, İran Azerbaycan’ında cereyan eden olayların sebep olduğunu ifade etti. Pek çokları bu konuşmayı-“Soğuk Savaş”ın yeniden başlanacağı olduğunu ifade ettiler. Ayrıca Kommunist cereyanına karşı Anglosaks İttifakını, yani ilk olarak ABD ve Büyük Britaniya’nın çıkaracağını teklif ediyorlardı…
Gevvam es-Saltana, SSCİ Yönetimi ile çok dikkatle davranmağa üstünlük veriyordu. Nasıl olsa komşuydular ve mutlaka iyi davranmaya özen gösteriyordu. ABD-in sert mövge yaklaşımına bakmayarak, yeni Sovyet Büyükelçisi Tahran’a gelene dek, Gevvam, Sovyet Ordusu konusunu BMT Tehlikesizlik Şurası gündemine çıkarmayı olumlu bulmuyordu. Elbette ki, Stalin’in Moskova’daki veda ziyafetinde ettiği eyhamı, işaretli konuşmalarını unutamamıştı.
GÜNEY AZERBAYCAN KONUSUNDA MİKOYAN, İŞ BAŞINDAYDI
11 Mart günü Gevvam Mecliste peyda oliyor. Aynı günde 14-cü çağırış Meclis Milletvekilleininn salahiyyetleri başa çatıyordu. Bazı Milletvekilleri bu müddeti uzatmaya özen gösterdiler, fakat Gevvam buna izin vermedi. Böylece o, Parlamentin müdahilesi olmadan kendi siyasetini yürütmek imkanını elde etmiş oldu.
24 Mart günü, tecrübeli İran Diplomatı, Hüseyin Ala’nın BMT’de, Sovyet Cumhuriyetlerinin, İran Azerbaycan’ı problemi ile ilgili mövgeyinden şikayetle ilgili konuşması gündelikte vardı.
Tam o günlerde yeni SSCİ’nın yeni Sefiri, İ. Sadçikov Tahran’a geliyor. 18 Martda o, Gevvamla görüşüyor ve Sovyet Devletinin kendi Ordularının tümünün İran’dan çıkarmaları ile ilgili karar aldığı haberini Gevvam’a iletmiş oluyor. Bu kararın kabuluna İran hükümetinin ikinci defa BMT-e Sovyetler İttifakını şikayet etmek niyyetinin ne kadar rol oynadığı belli değildir.
Fakat bellidir ki, hala bundan önce Sovyet hükümeti tarafından ikinci bir öneri hazırlanmıştı. O da şuydu: İranın Kuzey reyonlarındaki petrol yataklarının birlikte işletilmesi üzere Sovyet-İran müşterek petrol şirketinin yaratılması Anlaşması aynı gün İ. Sadçikov tarafından Gevvam’a takdim olunmuştu. Üçüncü önemli-Azerbaycan konusuydu. Yani SSCİ’nın, İran’ın iç işlerine karışmamasıyla ilgili razılaşmayla alakadardı. İmzalanmış bu belgeler, yaklaşan parlamento tarafından onaylanması idi. Kremlinde, bir an önce bu güzeştlerle ilgili razılaşma elde edileceğini ümitle bekliyorlardı.
Büyükelçi İ. Sadçikov’un Parlamento seçimlerin yapılması ile ilgili sorusuna Gevvam, yeniden aynı konuyu tekrar ediyordu:
-İşğal olunmuş ülkede seçimlerin yapılması mümkün değildir. Buna göre Sovyet Ordusu’nun İran’dan çıkarılması, SSCİ-nin birinci ve fevkalade görevidir.
Her hangi yolla oluyorsa olsun-Sovyet Ordusu’nun ülkesinden çıkarılmasına özen gösteren Gevvam, yabancı güçlerin, özellikle İngilizlerin fitne-fesatları sayesinde yeni bir adım atıyor: gizlice Ülemaların başcısı, Ayetullah Bürucerdi ile şöyle bir anlaşmaya varıyorlar: İslam ruhanileride “Ülkesinin Kızıl Ordunun işğali altında iken” seçimlerin yapılmaması ile ilğili çağırışlar yapsınlar. Ayetullah Bürucerdi, öyle bir organizasyon hazırladı ki, bütün yerli Ülemalar ülkede yabancı Ordular olduğu süreçte Seçimlerin yapılmayacağı ile ilğili kendi taleplerini telegrafla hükümete resmi olarak iletmiş oldular. Böylece Din adamlarının ve ictimaiyyetin itirazları, Sovyet Cumhuriyetine karşı yeni cebhenin yaratılışına yol açmış oldu… İşte o zaman Kremlin yeni karar alıyor ve bunun sonucunda Sovet Ordusu 1946-cı yılın May’ısında tümüyle İran Azerbaycan’ından çıkarılıyor.
MİKOYAN SAYESİNDE GÜNEY AZERBAYCAN’I YİTİRMİŞ OLDUK
Tam bu sırada Tahran’daki siyasi küvveler çevresinde şimdiye dek hükümet dahilinde faal iştirak etmeyen, genç İran Şahı, Muhammed Rza da olaylara koşuluyor. Batı devletlerinin temsilcileri ile kurmuş olduğu dostluk ilişkileri sayesinde ve özellikle ABD-in faal desteğine güvenerek, Muhammed Rza, Başbakan Gevvam’ı “Ruslara güzeşte gitmekte” ittiham ediyor ve hemen istafasını talep ediyor. Gevvam, Şah’dan, kendisine yeni hükümeti oluşturmak için imkan verilmesini rica etmeli oluyor. Şah bununla razılaşıyor, amma kendi tekliflerini de ireli sürüyor: Gevvam, Tüde Partisinin hükümetteki üç üyesini kenar etmelidir. Ayrıca Yardımcısı, Muzaffer Firuzu (Moskva ile gizli ilişkilerde şüpheli biliniyordu) görevinden alınmalıdır; ayrıca “Azerbaycan kiyamcıları” ile konuşmalara son verilmeli: bu bölğede İran’ın suverenliğini berpa etmelidir.
Gevvam , sadece birinden – Firuz’un istefası dışında, Şahın bütün talepleri ile razılaşıyor. Böylece o, ikili oynamaya devam etti. Firuz’u Moskvaya Büyükelçi tayin ettiler. Sonradan belli oluyor ki, bu karar Gevvam’a İran Ordusu’nun “kiyamcı bölgeye” gireceği anda Moskova’nın mövgeyinin nasıl olacağı ile bağlı meseleleri anlamakta yardım etmiş oldu. Moskova’dan almış olduğu bilgileri tahlil eden Gevvam, ABD’nin İran’daki Büyükelçisi, Alen’le konuşurken beyan etmişti:
-Eğer Sovyetler Birliği, İrandakı hədəflərinə ulaşmış olsa, yani-petrolü ve özellikle Azerbaycan’ı alsa, ki, o bunu edecektir. Amma, eğer o, bunlar arasında seçim yapmalı olsa, ben eminim ki, Azerbaycan’ı kurban verecektir…
Devamı vardır…
